ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ
Του Αντώνη Κ. Σαμαρά
Ένα «φάντασμα» πλανιέται πάνω από την Ελλάδα – το «φάντασμα» του φιλελευθερισμού. Άλλοι τον αναθεματίζουν, άλλοι τον προσκυνάνε. Άλλοι τον εξόρκιζαν ως χθες, ως το «απόλυτο κακό», και σήμερα ανακαλύπτουν τις «αρετές» του. Άλλοι τον υποστήριζαν φανατικά ως χθες, ενώ σήμερα σπεύδουν να… «διαλεχθούν» με τους ορκισμένους αντιπάλους του. Άλλοι διαχωρίζουν τον ΝΕΟ-φιλελευθερισμό από τον σκέτο – λίγοι όμως τον καταλαβαίνουν. Κι ακόμα λιγότεροι, μπορούν να τον μετατρέψουν σε πυξίδα πολιτικής. Τι είναι, όμως, ο φιλελευθερισμός;
Υπάρχουν πολλές εκδοχές του –πράγμα που δεν έχει συνειδητοποιηθεί πλήρως. Για την ακρίβεια,….
όπως συμβαίνει με όλες τις μεγάλες ιδεολογίες, υπάρχουν πολλές ακραίες εκδοχές του –και εκκρεμεί πάντα το αίτημα μιας δημιουργικής σύνθεσης. Που θα αποτελέσει το εφαλτήριο για το άλμα προς τα εμπρός…
• Υπάρχει ο οικονομικός φιλελευθερισμός, ο οποίος έχει ταυτιστεί με μείωση του κρατισμού, περιορισμό των παρεμβάσεων του κράτους στην οικονομία και απελευθέρωση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας από τα «βαρίδια» της γραφειοκρατίας και των ασφυκτικών διοικητικών ρυθμίσεων. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός, έχει συνδεθεί –στην Ευρώπη κυρίως- με τη νέο-δεξιά του πολιτικού φάσματος.
• Υπάρχει και ο πολιτικός φιλελευθερισμός, ο οποίος έχει ταυτιστεί με περισσότερα δικαιώματα για τους πολίτες, περισσότερη προστασία για τα πιο αδύναμα στρώματα και τις μειονότητες. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός έχει συνδεθεί στις ΗΠΑ κυρίως με την αριστερά, συχνά και με τη μαρξίζουσα αριστερά.
Με τον όρο «φιλελεύθερος» κατανοούνται διαφορετικά –για την ακρίβεια, αντίθετα, πράγματα στις δύο πλευρές του Ατλαντικού.
Ανάμεσα στις δύο αυτές –ακραίες- εκδοχές των φιλελευθέρων ιδεών υπάρχει μια καίρια αντίθεση: Οι οπαδοί του οικονομικού φιλελευθερισμού επιθυμούν όσο το δυνατόν μικρότερη παρέμβαση του κράτους –κυρίως μικρότερο αναδιανεμητικό ρόλο, μικρότερη φορολογία, μικρότερες επιδοτήσεις, χαμηλότερες κοινωνικές δαπάνες. Από την άλλη πλευρά, οι οπαδοί του πολιτικού φιλελευθερισμού θεωρούν αναντικατάστατο τον αναδιανεμητικό ρόλο του κράτους –κυρίως υπέρ των πιο περιθωριακών ομάδων και μειονοτήτων.
Με αυτήν την έννοια ο πολιτικός φιλελευθερισμός είναι πολύ κοντά στις απόψεις της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας. Ενώ ο οικονομικός φιλελευθερισμός είναι ασυμφιλίωτος εχθρός της σοσιαλδημοκρατίας.
Ο κοινωνικός προσανατολισμός των δύο αυτών σχολών είναι σχεδόν αντιδιαμετρικός:
Από τη μία, η στήριξη της δημιουργικότητας των ισχυρών και από την άλλη η στήριξη των πιο «περιθωριακών».
Από τη μια, η άρνηση της επιδότησης και της προστασίας, από την άλλη η αποθέωση του προστατευτισμού…
Η σύνθεση του Κοινωνικού Φιλελευθερισμού
Ανάμεσα στους ισχυρούς και τους πιο περιθωριακούς, ωστόσο, υπάρχει η μεσαία τάξη και τα μεσαία στρώματα. Για τη μεσαία τάξη καμία από τις δύο –ακραίες- εκδοχές του φιλελευθερισμού δεν δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Ανάμεσα στον οικονομικό και τον πολιτικό φιλελευθερισμό αναδεικνύεται, ο κοινωνικός φιλελευθερισμός – που δίνει έμφαση στην αναδιανομή ευκαιριών υπέρ των μεσαίων τάξεων, των μεσαίων στρωμάτων και των μεσαίων επιχειρήσεων. Υπέρ των φυσικών υποστηρικτών της ανταγωνιστικότητας και της επιχειρηματικής πρωτοβουλίας.
Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός πιστεύει στην ανταγωνιστικότητα των αγορών και προσπαθεί να τις απελευθερώσει από δύο «δυνάστες»: Από τη μία πλευρά, να τις απελευθερώσει από το κράτος, την υπερ-φορολόγηση, την υπερρύθμιση και τη γραφειοκρατία. Από την άλλη πλευρά, να τις απελευθερώσει από τις μονοπωλιακές πρακτικές και τα ολιγοπώλια του ιδιωτικού τομέα, από τους ιδιωτικούς κολοσσούς, που συνήθως διαπλέκονται με το κράτος και το υποτάσσουν στις θελήσεις τους δημιουργώντας «εμπόδια εισόδου» για τις νέες επιχειρήσεις, φαινόμενα γιγαντισμού που εμποδίζουν τη «διάχυση» της ανάπτυξης και την αυτοτροφοδοτούμενη αναπτυξιακή δυναμική.
Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός υποστηρίζει την αναδιανομή – όχι μόνον εισοδήματος, αλλά και ευκαιριών – κυρίως επιχειρηματικών ευκαιριών. Το πρόγραμμα του Φραγκλίνου Ρούσβελτ, με το οποίο αναζωογόνησε την αμερικανική Οικονομία μετά την Μεγάλη Κρίση του 1929, ονομάστηκε New Deal (Νέο Μοίρασμα). Τι «ξαναμοίρασε» τότε το New Deal; Δεν μοίρασε μόνο εισόδημα, αλλά και επιχειρηματική ισχύ, ευκαιρίες επιχειρηματικής δράσης. Συνέτριψε «εμπόδια εισόδου» σε βάρος νέων επιχειρήσεων, διέλυσε τη «δεσπόζουσα θέση» των τραπεζικών κολοσσών, άνοιξε το πεδίο του ανταγωνισμού σε νέες επιχειρήσεις. Ανάστησε τη μεσαία τάξη και ανέδειξε τον επιχειρηματικό δυναμισμό της.
Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός μετατρέπει σε απολύτως «συμπληρωματικά» στοιχεία που για τις άλλες δύο ακραίες εκδοχές του φιλελευθερισμού είναι αμοιβαία αποκλειόμενα. Κι έτσι επιτυγχάνει τη «σύνθεση»…
Πώς συμβαίνει αυτή η «μαγική» μετάλλαξη της αντίθεσης σε συμπληρωματικότητα;
Πρώτον, διότι το κράτος αναδιανέμει κυρίως ευκαιρίες επιχειρηματικότητας – δεν διευρύνει τον παραγωγικό του ρόλο, αλλά ενισχύει τον ρυθμιστικό ρόλο του σε βάρος των μονοπωλιακών καταστάσεων του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα. Αυτός είναι ένας «παρεμβατισμός» απολύτως σύμφωνος με τις φιλελεύθερες αρχές, διότι εξουδετερώνει τις στρεβλώσεις της αγοράς και απελευθερώνει τη δημιουργικότητά της – δεν υποκαθιστά την αγορά και δεν δημιουργεί νέες στρεβλώσεις.
Δεύτερον, διότι λειτουργεί υπέρ των μεσαίων επιχειρήσεων – που έχουν ανάγκη λιγότερης φορολογικής επιβάρυνσης και λιγότερης γραφειοκρατίας για να γίνουν ανταγωνιστικές – δεν έχουν ανάγκη την «προστασία» του κράτους ούτε την επιδότηση των δραστηριοτήτων τους.
Τρίτον, διότι διαχωρίζει την ρύθμιση που είναι χρήσιμη (γιατί καταργεί στρεβλώσεις), από την υπερβολική ρύθμιση (που είναι επιζήμια γιατί δημιουργεί στρεβλώσεις και επιχειρηματική ασφυξία).
Στο επίκεντρο του κοινωνικού φιλελευθερισμού είναι η παραγωγική αφύπνιση των μεσαίων στρωμάτων και η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των μεσαίων επιχειρήσεων. Αυτών, δηλαδή, που αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της κοινωνίας, και το μοχλό της αυτοτροφοδοτούμενης ανάπτυξης.
Ασφαλώς ο κοινωνικός φιλελευθερισμός δεν «διώκει» το μεγάλο κεφάλαιο – το εμποδίζει, όμως, να δημιουργήσει «κλοιό ασφυξίας» για την επιχειρηματική δραστηριότητα της υπόλοιπης οικονομίας, των μικρότερων (και πολύ πιο διασπαρμένων) οικονομικών μονάδων. Επίσης ο κοινωνικός φιλελευθερισμός δημιουργεί ένα «προστατευτικό δίχτυ» κοινωνικής αλληλεγγύης. Αλλά με το μικρότερο δυνατό κόστος και με τις ελάχιστες στρεβλώσεις.
Η προτεραιότητα στη μεσαία τάξη, αντανακλά την Αριστοτελική άποψη για τον εξισορροπητικό ρόλο της μεσαίας τάξης. Και αποκαθιστά τη στέρεα σχέση της ανταγωνιστικότητας με τη δημοκρατία. Αν η ανταγωνιστικότητα λειτουργεί, τότε η μεσαία τάξη ενισχύεται και η δημοκρατία –της οποίας η μεσαία τάξη είναι η «σπονδυλική στήλη»- μπορεί να λειτουργήσει επίσης.
Δημόσιο και εθνικό συμφέρον
Η προτεραιότητα στη μεσαία τάξη, αντανακλά την κατά Max Weber προτεραιότητα του δημοσίου συμφέροντος. Όσο η μεσαία τάξη αναπαράγεται σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον, το δημόσιο συμφέρον αποτελεί την ευρεία βάση όπου συνοψίζεται το συμφέρον ολόκληρης της κοινωνίας, το οποίο νομιμοποιεί τη δημοκρατική λειτουργία.
Έτσι η δημοκρατία λειτουργεί λύνοντας τα κοινωνικά προβλήματα και η αγορά λειτουργεί απελευθερώνοντας την αναπτυξιακή δυναμική της κοινωνίας. Και το σπουδαιότερο: η πολιτική δεν υποτάσσει την οικονομία, ούτε υποτάσσεται σε αυτήν. Η ελεύθερη οικονομία και η δημοκρατική πολιτεία ισορροπούν μεταξύ τους…
Τέλος, ο κοινωνικός φιλελευθερισμός, η ιδεολογία του μεσαίου πολιτικού χώρου και των μεσαίων στρωμάτων σε μια σύγχρονη κοινωνία, έχει ιδιαίτερη ευαισθησία για το εθνικό συμφέρον. Άλλωστε, το εθνικό συμφέρον είναι μια κρίσιμη όψη του δημοσίου συμφέροντος. Δεν μπορούμε να αναβαθμίσουμε το δημόσιο συμφέρον αν αγνοήσουμε την υπεράσπιση του εθνικού συμφέροντος.
Δεν είναι τυχαίο, ότι οι δύο ηγέτες που πρωτοστάτησαν στον αγώνα κατά του κρατισμού στις τελευταίες δύο δεκαετίες – η Μάργκαρετ Θάτσερ στη Βρετανία και ο Ρόναλντ Ρέηγκαν στις ΗΠΑ- είχαν πολύ αποφασιστική στάση στην υπεράσπιση των εθνικών τους συμφερόντων, σε κραυγαλέα αντίθεση με αυτά που πρεσβεύουν στις μέρες μας οι εγχώριοι θαυμαστές τους. Για να μην αναφερθούμε στους εθνικούς αγώνες του μεγαλύτερου φιλελεύθερου μεταρρυθμιστή της νεώτερης Ελλάδας του Ελευθέριου Βενιζέλου.
Οι εκπρόσωποι των ακραίων εκδοχών του φιλελευθερισμού στην Ελλάδα δεν αντελήφθησαν τη σημασία του εθνικού – δημοσίου συμφέροντος για την προώθηση της φιλελεύθερης ατζέντας: Που θα στηριχθούν για να τα βάλουν με τις ισχυρές συντεχνίες και τα πανίσχυρα «διαπλεκόμενα»; Στη μεσαία τάξη που οφείλουν να ενδυναμώσουν. Στο δημόσιο συμφέρον με το οποίο θα νομιμοποιήσουν τα μέτρα αποδόμησης των προνομιούχων συντεχνιών και των ολιγοπωλιακών «λόμπι». Στο εθνικό συμφέρον, το οποίο μας υποχρεώνει να βρούμε συνεργάτες και συμμάχους διεθνώς –όχι να επαιτούμε μονίμως την «προστασία» των εταίρων μας…
Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός εμπεδώνει κοινωνική συνοχή, δημοκρατικά ανακλαστικά και εθνικές ευαισθησίες. Ο ακραίος οικονομικός φιλελευθερισμός αδιαφορεί για την κοινωνική συνοχή, αδιαφορεί για τη δημοκρατία και αδιαφορεί για τα εθνικά συμφέροντα. Από την πλευρά του, ο ακραίος πολιτικός φιλελευθερισμός κατακερματίζει την κοινωνία σε αλληλοσυγκρουόμενες μειονότητες, άρα υπονομεύει την κοινωνική συνοχή, μεροληπτεί υπέρ των μειονοτήτων, ανατρέπει τις δημοκρατικές ισορροπίες υπέρ των «μειοψηφιών» και περιφρονεί τα εθνικά συμφέροντα.
Στην ακραία τους εκδοχή, ο οικονομικός φιλελευθερισμός έμεινε περιθωριακό ιδεολογικό ρεύμα μιας περιορισμένης ελίτ, ενώ ο πολιτικός φιλελευθερισμός παραμένει εισαγόμενη ιδεολογική μόδα, χωρίς μεγάλες κοινωνικές αναφορές.
Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός μπορεί να μετατρέψει τα φιλελεύθερα ιδανικά σε πλειοψηφικό πολιτικό κίνημα, όπου μπορούν να συναντηθούν ευρύτατες δυνάμεις της Ελληνικής κοινωνίας με τις πιο σύγχρονες ιδέες – η καλύτερη πνευματική παράδοση της Ελλάδος, με τα πιο δυναμικά οράματα για το αύριο. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι από την Παλιγενεσία μέχρι σήμερα, η ελληνική κοινωνία άκμασε όταν «συναντήθηκε» με τις Φιλελεύθερες ιδέες και μαράζωσε όταν απομακρύνθηκε από αυτές.
Ο κοινωνικός φιλελευθερισμός είναι η ιστορική παράδοση της Ελλάδος, είναι η εγγύηση της δημοκρατίας, είναι η ιδεολογία της ανάπτυξης, είναι το μέλλον του τόπου – και του κόσμου. Μόνο που χρειάζεται να αυτο-καθαρθεί από τις ακρότητες και τις στρεβλώσεις του. Γιατί ο μεγαλύτερος εχθρός κάθε απελευθερωτικής ιδεολογίας είναι οι ακραίοι «ζηλωτές» της. Ιδιαίτερα όταν «σμίγουν» – μεταξύ τους και με τους χειρότερους ιδεολογικούς εχθρούς τους…
ΣΣ. Το πιο πάνω είναι ένα παλαιότερο άρθρο του Αντώνη Σαμαρά (έτος 2004), το οποίο όμως αποκτά σήμερα ιδιαίτερη σημασία καθόσον αποδεικνύεται προφητικό και ταυτόχρονα δείχνει το δρόμο που έπρεπε να είχαμε ακολουθήσει.
Αλλά, ποτέ δεν είναι αργά.
