admin
Σαν σήμερα το 1936 ο δικτάτορας Μεταξάς, μιμούμενος τις πρακτικές του Αδόλφου Χίτλερ, οργανώνει σε πλατείες μεγάλων πόλεων της χώρας, το κάψιμο βιβλίων με «ανθελληνικό» περιεχόμενο. Ανάμεσά τους, βιβλία των Γκαίτε, Σω, Φρόιντ, Τολστόι.
Όπως διαβάζουμε στα Χρονικα, χαρακτηριστικά βιβλία που κάηκαν ήταν:
– Η «Ζωή εν Τάφω» του Στρατή Μυριβήλη, πιθανώς επειδή ήταν αντιπολεμικό βιβλίο
– Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, έργο που κατεξοχήν στρέφεται κατά της εξουσίας (γενικότερα, όπως θα φανεί παρακάτω, η αρχαία γραμματεία βρέθηκε στο στόχαστρο του καθεστώτος)
– Έργα του Πλάτωνα, του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα. Υπήρξε ρητή διαταγή να μη διδαχθεί ο «Επιτάφιος» του Περικλή στα σχολεία, για να μην τον εκλάβουν οι μαθητές ως έμμεση αποδοκιμασία των μηχανισμών του κράτους
– Για προφανείς λόγους, το συνολικό έργο του Καρλ Μαρξ, καθώς και άλλα βιβλία με μαρξιστικό περιεχόμενο
– Η «Καταγωγή των Ειδών» του Δαρβίνου, έργο που απαγορεύτηκε κατά περιόδους ανά τον κόσμο και συνάντησε αντιδράσεις από την Εκκλησία, συντηρητικούς φορείς κλπ., λόγω της θεωρίας του Δαρβίνου περί συγγένειας του ανθρώπου με τον πίθηκο
– Έργα του Σίγκμουντ Φρόιντ (προφανώς οι ψυχοσεξουαλικές θεωρίες του κρίθηκαν ανήθικες), του Τζορτζ Μπέρναρντ Σο (λόγω του κοινωνικού σχολιασμού των έργων του), του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Ανατόλ Φρανς, του Χάινριχ Χάινε, των Μαξίμ Γκόρκι, Λέον Τολστόι και Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (και μόνο η εθνικότητά τους ήταν αρκετή), του Γκαίτε και του Ιμάνουελ Καντ.
Είναι φανερό ότι η “επιλογή” των “ανθελληνικών βιβλίων, πέρα από τον αντικομουνισμό είχε μπόλια στοιχεία που έδειχναν την αμορφωσιά, το μίσος στην ελληνική κριτική σκέψη, των ανθρώπων του καθεστώτος αλλά και του ίδιου του Μεταξά.
Δικτατορία 1967-1974: Στο στόχαστρο οι αριστεροί συγγραφείς
Την περίοδο 1967-1974, η δικτατορία των συνταγματαρχών ταυτίστηκε, μεταξύ άλλων, με τη λέξη «λογοκρισία». Λογοκρισία στη μουσική, τα τραγούδια, τις ταινίες, τα σχολικά και πανεπιστημιακά συγγράμματα. Λογοκρισία στο θέατρο (στο Εθνικό μοιράστηκε λίστα με τα επιτρεπτά έργα). Και φυσικά λογοκρισία και στα… εξωσχολικά βιβλία.
Η χούντα απαγόρευσε πολλά βιβλία και συνέταξε μαύρες λίστες, ιδίως με όσους συγγραφείς θεωρούνταν φιλικά προσκείμενοι στο σοβιετικό καθεστώς. Όσα βιβλία ελέγχονταν και κρινόταν αναγκαίο να λογοκριθούν, έφεραν και την αντίστοιχη σήμανση: μία σφραγίδα «Έχει λογοκριθεί» που πρακτικά μεταφραζόταν σε «εγκρίνεται με όποιες αλλαγές θεωρήσει αναγκαίες ο λογοκριτής». Η ψύχωση με τους Σοβιετικούς επεκτάθηκε και στα σοβιετικά ονόματα, που απαγορεύονταν να εμφανιστούν σε βιβλία. Απαγορεύθηκε επίσης στους συγγραφείς να τονίζουν ή να υπογραμμίζουν τη λέξη «κόκκινος» στα βιβλία τους, λόγω των κομμουνιστικών συνειρμών που εξέγειρε!
Πολλοί αριστεροί Έλληνες συγγραφείς υπέφεραν αυτή την περίοδο. Μεταξύ αυτών, η αυτοεξόριστη Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, της οποίας χειρόγραφα βιβλίων καταστράφηκαν από τη χούντα, ο Άρης Αλεξάνδρου, ο Τίτος Πατρίκιος, η Έλλη Αλεξίου, που τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και της απαγορεύτηκε το 1973 να ανεβάσει στο θέατρο το «Μια ημέρα στο γυμνάσιο», ο Κώστας Μουρσελάς για τα έργα του «Στάση λεωφορείου» και «Το αυγό», ο Ιάκωβος Καμπανέλλης για το εμφανώς αντιδικτατορικό «Το μεγάλο μας τσίρκο» (1973), με φυλάκιση μάλιστα των συντελεστών της παράστασης του τελευταίου (Κ. Καζάκος, Τ. Καρέζη) και πολλοί άλλοι. Ο Γιάννης Ρίτσος συνελήφθη το καλοκαίρι του 1967 για τα πολιτικά του φρονήματα.
Δεν έλειψαν και οι προσαγωγές συγγραφέων για συγκεκριμένα έργα τους που κρίθηκαν πως έχουν «άσεμνο περιεχόμενο». Ο Νίκος Κάσδαγλης δικάστηκε τον Απρίλιο του 1970 για το «άσεμνο» μυθιστόρημά του «Εγώ είμι Κύριος ο Θεός σου» (1961) και αθωώθηκε. Ομοίως αθωώθηκε και ο Μένης Κουμανταρέας που είχε οδηγηθεί στο δικαστήριο για τη συλλογή διηγημάτων του «Το αρμένισμα» (1967). Περισσότερο ταλαιπωρήθηκε ο Ηλίας Πετρόπουλος με τα ιδιαίτερα προχωρημένα για την εποχή γραπτά του. Για το βιβλίο του «Ρεμπέτικα τραγούδια», που δεν έφερε καν σφραγίδα λογοκρισίας, δικάστηκε και καταδικάστηκε το 1968 σε πεντάμηνη φυλάκιση. Το 1972 φυλακίστηκε για το τολμηρό για την εποχή «Καλιαρντά» (1971) αλλά και για το ποίημά του «Σώμα».
Πολλοί αριστεροί Έλληνες συγγραφείς υπέφεραν αυτή την περίοδο. Μεταξύ αυτών, η αυτοεξόριστη Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ, της οποίας χειρόγραφα βιβλίων καταστράφηκαν από τη χούντα, ο Άρης Αλεξάνδρου, ο Τίτος Πατρίκιος, η Έλλη Αλεξίου, που τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό και της απαγορεύτηκε το 1973 να ανεβάσει στο θέατρο το «Μια ημέρα στο γυμνάσιο», ο Κώστας Μουρσελάς για τα έργα του «Στάση λεωφορείου» και «Το αυγό», ο Ιάκωβος Καμπανέλλης για το εμφανώς αντιδικτατορικό «Το μεγάλο μας τσίρκο» (1973), με φυλάκιση μάλιστα των συντελεστών της παράστασης του τελευταίου (Κ. Καζάκος, Τ. Καρέζη) και πολλοί άλλοι. Ο Γιάννης Ρίτσος συνελήφθη το καλοκαίρι του 1967 για τα πολιτικά του φρονήματα.
Δεν έλειψαν και οι προσαγωγές συγγραφέων για συγκεκριμένα έργα τους που κρίθηκαν πως έχουν «άσεμνο περιεχόμενο». Ο Νίκος Κάσδαγλης δικάστηκε τον Απρίλιο του 1970 για το «άσεμνο» μυθιστόρημά του «Εγώ είμι Κύριος ο Θεός σου» (1961) και αθωώθηκε. Ομοίως αθωώθηκε και ο Μένης Κουμανταρέας που είχε οδηγηθεί στο δικαστήριο για τη συλλογή διηγημάτων του «Το αρμένισμα» (1967). Περισσότερο ταλαιπωρήθηκε ο Ηλίας Πετρόπουλος με τα ιδιαίτερα προχωρημένα για την εποχή γραπτά του. Για το βιβλίο του «Ρεμπέτικα τραγούδια», που δεν έφερε καν σφραγίδα λογοκρισίας, δικάστηκε και καταδικάστηκε το 1968 σε πεντάμηνη φυλάκιση. Το 1972 φυλακίστηκε για το τολμηρό για την εποχή «Καλιαρντά» (1971) αλλά και για το ποίημά του «Σώμα».
Το Νοέμβρη του 1969, σταμάτησε η προληπτική λογοκρισία των βιβλίων με τη θέσπιση ενός καινούριου νόμου, που επέτρεπε στους ίδιους τους συγγραφείς και τους εκδότες να λογοκρίνουν ή να απαγορεύουν μόνοι τους τη δουλειά τους. Κάθε καινούριο βιβλίο που εκδιδόταν υποχρεούταν επίσης να έχει έναν τίτλο που να αντιστοιχεί με ακρίβεια στα περιεχόμενά του: οι μεταφορικοί ή κρυπτικοί τίτλοι κρίθηκαν επικίνδυνοι. Στο μεταξύ, συντάχθηκε μία λίστα με περίπου 760 βιβλία από περίπου 200 συγγραφείς που κρίθηκαν απαγορευμένα. Μεταξύ αυτών, βιβλία του Ονορέ ντε Μπαλζάκ, των υπαρξιστών Ζαν Πολ Σαρτρ και Σιμόν ντε Μποβουάρ, του Τολστόι, του Σέξπιρ, όλες οι αρχαίες τραγωδίες και κωμωδίες (για παράδειγμα, η «Λυσιστράτη») και ακόμα και τα απομνημονεύματα ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης όπως ο Κολοκοτρώνης και ο Καραϊσκάκης! «Επικίνδυνα» για το καθεστώς βιβλιοπωλεία υποχρεώθηκαν να κλείσουν.
Ακριβώς 40 χρόνια πριν, το 1972, η ελληνική λογοκρισία έκανε – τρόπον τινά – τον γύρο του κόσμου, όταν απασχόλησε ένα από τα άρθρα του νεοσύστατου τότε περιοδικού Index on Censorship, του μοναδικού περιοδικού αφιερωμένου αποκλειστικά στο φαινόμενο της λογοκρισίας (έκτοτε έχει διακριθεί πολλάκις για τη δράση και το έργο του). Το παρθενικό τεύχος του περιοδικού ήταν αφιερωμένο στη λογοκρισία σε χώρες με ολοκληρωτικά καθεστώτα, είτε κομμουνιστικά (π.χ. ΕΣΣΔ) είτε δεξιές δικτατορίες (Πορτογαλία και φυσικά Ελλάδα).
Το περιοδικό δημοσίευσε επίσης μία λίστα με βιβλία που απαγορεύονταν ή λογοκρίνονταν εκείνη την περίοδο στην Ελλάδα, βάσει μίας καινούριας λίστας που είχε συνταχθεί τον Οκτώβριο του 1971. Δίπλα στον τίτλο του απαγορευμένου βιβλίου και του συγγραφέα του αναγράφεται και ο λόγος της απαγόρευσης. Μπορεί να δει κανείς πως η επιλογή έγινε με γνώμονα κυρίως τον συγγραφέα και όχι τον βιβλίο. Οι blacklisted συγγραφείς (ή σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. σε ένα βιβλίο του Χαριλάου Τρικούπη, ο μεταφραστής ή ο επιμελητής) είναι όσοι θεωρήθηκαν αριστεροί. (Διάβασε ολόκληρο το σχετικό άρθρο εδώ).
Στη λίστα με εγχώριους συγγραφείς βρίσκουμε τα «12 μαθήματα για τον κινηματογράφο» του Βασίλη Ραφαηλίδη («επειδή ο συγγραφέας είναι κομμουνιστής»), τον «Φόβο της ελευθερίας» του Δημήτρη Μαρωνίτη που είχε διαφύγει την περίοδο εκείνη στο εξωτερικό («λόγω του αντικυβερνητικού του περιεχόμενου»), «Δημοτικισμός και παιδεία» του (ήδη εκλιπόντος τότε) παιδαγωγού Αλέξανδρου Δελμούζου («επειδή η δουλειά του μπορεί να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης στα χέρια της κρυπτοκομμουνιστικής Ελληνοευρωπαϊκής Κίνησης Νέων»), την «Αλήθεια για τους Έλληνες Πολιτικούς» του Γεωργίου Ράλλη («δεξιός πολιτικός αλλά αντικυβερνητικό περιεχόμενο»), μία βιογραφία του Γεωργίου Παπανδρέου και απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη (με επιμέλεια του αριστερού Τάσου Βουρνά, που εξηγεί την αναπάντεχη αυτή λογοκρισία ενός βιβλίου αφιερωμένου στη ζωή ενός αγωνιστή του 1821).
Από βιβλία ξένων συγγραφέων εντοπίζουμε στη λίστα το «Έρως και πολιτισμός» του Χέρμπερτ Μαρκούζε («επειδή ο συγγραφέας ανήκει στη νέα αριστερά»), τη «Ζωή του Γαλιλαίου» και «Τρόμος και αθλιότητα του Τρίτου Ράιχ» του Μπέρτολτ Μπρεχτ («κομμουνιστής»), την «Κυρία με το σκυλάκι και άλλες ιστορίες» του Άντον Τσέχοφ («σκόπιμη προβολή της ρωσικής λογοτεχνίας»), την «Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης» του Τρότσκι, «Μ’ανοιχτά χαρτιά» του Λουίς Αραγκόν («κομμουνιστικό περιεχόμενο»), τα «Προβλήματα οντολογίας και πολιτικής» του μαρξιστή Γκέοργκ Λούκατς και «Τι είναι λογοτεχνία;» του Ζαν-Πολ Σαρτρ.
Η στιγμή της κυκλοφορίας του περιοδικού δεν είναι τυχαία: είχε μόλις προηγηθεί η δημοσίευση ενός άρθρου στο «Βήμα» που κατήγγειλε την ύπαρξη μίας «μαύρης λίστας» συγγραφέων και βιβλίων, αναφέροντας μάλιστα πως είχε μοιραστεί σε βιβλιοπωλεία προς συμμόρφωση. Το σχετικό άρθρο βασίστηκε σε πληροφορίες του Αμερικανού δημοσιογράφου Χένρι Καμ και δημοσίευσε τη σχετική λίστα – με περίπου 120 βιβλία. Ο υφυπουργός παρά τω πρωθυπουργώ και εκπρόσωπος Τύπου της κυβέρνησης Βύρων Σταματόπουλος αρνήθηκε, σε σχετική ερώτηση των New York Times, την ύπαρξη μίας τέτοιας λίστας, αν και επισήμανε πως προβλέπεται συνταγματικά (άρθρο 14) η λήψη μέτρων για την αποφυγή της κομμουνιστικής προπαγάνδας, αφού «ο κομμουνισμός είναι ο χειρότερος εχθρός της δημοκρατίας».
Φυσικά, ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιο, και όπως μπορεί να δει κανείς και στα παρακάτω σκαναρισμένα κείμενα από το Index on Censorship, μια χαρά υπήρχε λίστα λογοκριμένων επί χούντας…
